УЛААНБААТАР ХОТ ОРЧМЫН БАЙГАЛИЙГ ХАМГААЛАХ АСУУДАЛД
Ш. ЦЭГМИД. ШУА-ийн дэд ерөнхийлөгч, академич
Улаанбаатар хотын хөгжлийн түүхэн замнал, хэтийн төлөв .-УБ.,1974.-х.39-46
Манай улсын нийслэл хот Улаанбаатар гэж нэрлэгдэх болсноос хойш даруй хагас зуун жил өнгөрлөө. Энэ хугацаанд нам, засгийн өдөр тутмын анхаарал халамж. ах дүү Зөвлөлт Холбоот Улс, бусад социалист орнуудын тусламжтайгаар Улаанбаатар хот маань түргэн хөгжиж, нүүр царай нь танигдашгүй өөр болжээ. Одоогоос 50 жилийн өмнө тус хот зөвхөн Сэлбэ голын адагт оршсон бөгөөд цөөхөн хэдэн байшинтай, бараг дан модон хашаа, эсгий гэрээс бүтсэн жижигхэн хот байсан бол одоо Туул голын энэ хэсгийг бараг дүүргэсэн, өндөр өндөр байшин сүндэрлэсэн, ногоон мод, цэцэрлэг элбэгтэй том хот болсон байна. Энэ бол манай ард түмэн нийслэлийнхний маань шургуу хөдөлмөрийн үр дүн юм.
Манай нийслэл хот ийнхүү хувьсгалын жилүүдэд бараг цоо шинээр сүндэрлэн боссон тул капитализмын үеийн давчуу гудамжтай, ард олны амьдрах, амрах нөхцөлийг бодоогүй хуучин хотуудаас огт ондоо юм.
Нийслэлийн хөгжил цэцэглэлтэд нийгэм-эдийн засгийн хүчин зүйлийн зэрэгцээгээр байгалийн нөхцөл байдал зохих хэмжээгээр нөлөөлсөн байна. Тус хот Туул голын өргөн хэсэгт байрласан бөгөөд түүний дэргэдхэн ой модтой, өвс ургамал сайнтай, Богд уул сүндэрлэнэ Энэ уул Хэнтийн нурууны баруун урд үзүүр тул түүнээс авахуулаад зүүн хойшоо ой мод бараг тасралтгүй үргэлжилж Хэнтийн уулсаас эх авсан Туул голыг нилээд арвин устай байлгаж гуримыг нь жигд барьж байх нь агаарыг цэвэр тунгалаг байлгахад аятай нөлөө үзүүлэхээс гадна түлш, барилгын материалын арвин эх булаг болж байна. Хотыг хойт, баруун зүүн талаар хүрээлсэн уулс голдуу нам бөгөөд хөсөг тээвэр нэвтрэхэд тохиромжтой хөтөл хөндийнүүдтэй учир улс орны бусад нутагтай харилцахад бэрхшээл учруулдаггүй байна.
Туулын хөндий, түүний дэнжүүд тэгш хавтгай буюу хэвгий багатай гадарга ихтэй тул барилга байшин босгоход тохиромж сайнтай талбай элбэг юм. Хотын дэргэдэх өндөр дэнжийн бүтэц дэх эртний дөрөвдөгч галавын нарийн шавранцар хурдас нь тоосгоны үйлдвэрийн түүхий эд болдог. Налайхад нүүрсний арвин их нөөц байна.
Улаанбаатар хот өсөж өргөжих тутам бнд байга – лийн иймэрхүү аятай нөхцөлийг улам бүр эрчимтэив ашиглаи олон жилийн болон улирлын цэвдэг гэх мэтчи- лэн байгалийн зарим бэрхшээлийг даван туулж, шшгэ шинэ газар талбайг эзэмшсээр ирсэн юм. Хотын цааш- дын өсөлтөнд ч байгалийн бололцоо багагүй байна.
Хүн нийгмийн аж ахуйн аливаа үйл ажиллагаа байгаль орчинд нөлөөлдөг бөгөөд сүүлийн үед шинжлэх ухаан-техникийн дэвшил түргэсэж ирэхэд уг нөлөө улам хүчтэй болж байгальд зохисгүй өөрчлөлт оруулан хүний амьдралын орчинг доройтуулах үйл явц хааяагүй гарч байна. Ялангуяа хүн ам олноор бөөгнөрсөн ба аж үйлдвэр их төвлөрсөн хотуудад ийм үзэгдэл нэн түгээмэл болжээ. Улаанбаатар хот хүн ам олонтой, үйлдвэр, тээвэр түргэн хөгжиж байгаа болохоор байгаль орчинд нь тийм зохимжгүй өөрчлөлт нэгэн адил гарч байна. Уг өөрчлөлт нь Европын зарим том хотынх шиг хүрээгүй боловч түүнийг бага дээр нь анхаарч цаашид даамжруулахгүй зохистой арга хэмжээ авах явдал чухал юм. Зохимжгүй өөрчлөлтүүд байгалийн бараг бүх элементэд хамаарч байгаа бөгөөд ихэнхдээ эдгээр элементийн хоорондын нарийн нягт холбоо, харилцан үйлчлэл, хот орчмын газар зүйн онцлогийг төдийлөн сайн харгалзаагүйгээс шалтгаалсан байна.
Улаанбаатар хотын оршиж байгаа газар тал бүрээсээ өндөр, нам янз бүрийн уулаар хүрээлэгдсэн хотгорын байдалтай юм. Өвлийн цагт Монгол орны нутаг дээр эсрэг циклон тогтож агаарын хөдөлгөөн дээрээс доош чиглэгдсэн байдаг тул хотгор газарт хүйтэн агаар хуримтлагдан тогтож хөдөлгөөнгүй буюу хөдөлгөөн багатай удаан оршдог байна. Ийм нөхцөлд үйлдвэрийн газар, гэр айлын утаа агаарт дэгдэн замхарч чадахгүй хот дотор тунаж байдаг. Үүн дээр авто машин болон дотоод шаталтын мотор бүхий хэрэгслээс гарсан утаа бас сүүлийн жилүүдэд ахуйн хэрэгцээний хог шатаах явдал үзэгдэх болсноос гарсан утаа нэмэрлэж байна. Энэ бүх утаанд үнс чандруу, нүүрс төрөгч, нүүрс ус төрөгч зэрэг олон төрлийн хий, исэл агуулагдаж хүний бие махбодод муугаар нөлөөлж байна. Хаврын цагт тус оронд агаар тогтворгүй байдалд орж, салхины хүч ширүүсэн шороон шуурга тавих явдал олонтаа тохиолдоно.
Хувьсгалын анхны жилүүдэд хотын гудамж цардагдаагүй байхад сул шороо их хийсэж агаарыг нэн бохирдуулж байсан бол одоо цардмал гудамж талбай олон болсон учраас гудамжны шороо хийсэх явдал ялангуяа хотын төв хэсгээр бага болжээ. Гэвч хот орчмоор машин тохиолдсон газраар зорчиж ургамал бүрхэвчийг, эвдэн хөрсийг нүцгэрүүлэх, хот тохижуулах зүлэгжүүлэхэд болон барилга байгууламжинд зориулж хотын ойр хавиас өнгөн хөрс, хайр чулуу ихээхэн ухаж авах явдал салхиар шороо дэгдэх эх булаг болж байна.
Улаанбаатар орчмын газрын хөрс голдуу хөнгөн элсэнцэр бүтэцтэй, нимгэн юм. Иймд зуны улиралд ихэвчлэн түр зуурын аадар борооны байдалтай унадаг тундас, хаврын салхины нөлөөлөл зэргээр эвдрэхдээ хялбар байдаг. Хэвгий газар явсан машины мөрийг дагаж аадар борооны ус урссаар гуу жалга үүсэх, ургамал бүрхэвч нь эвдэгдсэн газрын хөрсний өпгөн хэсэг хийсэж чулуу хайрга нь ил гарах үзэгдэл хот орчимд цөөнгүй бий. Тэр ч байтугай хот дотор хэвгий газар хөрс асгаад зүлэгжүүлэхэд тэр хөрс борооны усанд идэгдэх явдал байдаг.
Ургамлын аймгийн нэн чухал хэсэг нь ой юм. Ой мод нь хүчилтөрөгчийг үүсгэгч нэг уурхай учир агаарыг цэвзр тунгалаг байлгахад ихээхэн ач холбогдолтой түүнчлэн орсон хур борооны усыг хөрсөнд барьж тэр ус гол мөрөнд алгуур ордог болохоор тэдгээрийн усыг жигд тогтвортой байлгадаг. Иймд хотын хувьд зөвхөн Богд уулыи төдийгүй, Туул, Сэлбэ, Улиастайн эхний ой нөлөө ихтэй нь эргэлзээгүй. Гэтэл хотоос дээших уулын ойг ихээхэн огтолсноос болж Туулын гуримд зохих хэмжээний өөрчлөлт орсноос гадна ойг бохирдуулж модны мөчрийг хугалж гэмтээх, түймэр тавих зэргээр сүйтгэж байсныг сүүлийн үед зогсоох арга хэмжээ авч байиа.
Үйлдвэр, ахуйн хаягдлын асуудал ноцтой байна. Юуны өмнө уйлдвэрийн газрын ажиллагаа, айл гэрийн хэрэгцээнээс гарч буй бохир ус Туул гол түүний зарим цутгалын усыг ихээхэн бохирдуулж байна.
Жишээлбэл: Хотын бохир усыг цэвэрлэх ариутгалын станцын барилга байгууламж бүрэн ашиглалтад орж чадаагүй зарим үйлдвэрийн газарт бохир усны цэвэрлэгээний систем тавигдаагүйгээс ойр орчиндоо бохир ус ил задгай асгаж тэр хавийн агаар ба газрын хөрсийг бохирдуулахын хамт голын загас болон бусад амьд организмд муу нөлөөлж буй нь илэрхий.
Тэрчлэн хот хавьд овоологдсон хатуу хаягдал нүүрсний үнс зэрэг боловсрогдоогүй хог салхинд хийсэж агаарыг бохирдуулж байна.
Эдгээрээс үзэхэд хотын байгаль орчныг хамгаалах явдал чухлаар шаардагдаж байна. Байгалийг хамгаалах ажил өргөн хүрээтэй бөгөөд дотроо хоёр чиглэлтэй байдаг.
Нэгд амьд байгалийг хамгаалж, биологийн нөөц баялгийг зохистой ашиглах.
Хоёрд хүнийг хүрээлэн байгаа орчинг цэвэр байлгах, хот суурин газрын хувьд байгаль орчинг цэвэр байлгах чиглэл зонхилох рольтой боловч манай нөхцөлд амьд байгалийг хамгаалж, зохистой зөв ашиглах асуудал багагүй рольтой юм.
Дурдсан хоёр чиглэлийи аль нэг нь тэргүүлэх ач холбогдолтой байлаа ч гэсэн хоорондоо нягт уялдалгаатай юм. Энэ уялдалгаа нь хүний оршин буй байгаль орчны элементүүд, түүнд болж буй үйл явцууд бие биетэйгээ холбоотой, харилцан шүтэлцсэн байдаг зүй тогтоолоос урган гарна. Иймд хот ба түүний орчмын байгалийг хамгаалах ажлыг байгалийн бүх цогцолборыг хамруулан иж бүрнээр хийх нь чухал юм. Байгалийи бүх элементийг харахгүй зөвхөн нэг буюу нэг хэсгийг нь авч түүнд зохих нөлөө үзүүлбэл бусад элементэд нь зохисгүй өөрчлөлт гарч болзошгүй байдаг.
Монгол орны байгалийн элементүүд, байгаль, газар зүйн үйл явцын хоорондын уялдаа холбооны зүй тогтоол одоо хир нарийн дэлгэрэнгүй судлагдаж хараахан чадаагүй боловч ерөнхий онцлог мэдэгдээд байна. Иймд Улаанбаатар хот орчмын байгалийг хамгаалах асуудлыг бидний өнөөгийн энэ мэдлэгийн үүднээс авч үзэх нь зайлшгүй.
Хот газарт хүний ахуй амьдрал, үйл ажиллагаанд нэн тэргүүний шаардлагатай зүйл бол агаар, ус хоёр юм. Байгалийн энэ хоёр элементийг цэвэр байлгах явдал амьд байгалийг зохистой ашиглах асуудалтай шууд холбоотой дээр үйлдвэрийн технологиос ихээхэн шалтгаална.
Улаанбаатар хотын агаар хүйтний улиралд их бохирддог ба уг бохирдолтод дөхөм болж байгаа байгалийн хүчин зүйлийг дээр дурдсан билээ. Тэрхүү байгалийн хүчин зүйлийг бид өөрчлөх нөхцөлгүй юм. Иймд бид үйлдвэрийн байршил, технологийг хянаж үзэх хэрэгтэй ЮМ.. Нэгдүгээрт цахилгаан комбинат зэрэг үйлдвэрийн түлшийг хорт хий бодис багатай болгох утааг цэвэрлэх багаж төхөөрөмж тавих арга зам байж болох юм. Энэ нь хөрөнгө зардал их шаардах боловч одоо хот дотор нэгэнт байрласан томхон үйлдвэр дээр бол зайлшгүй бодож үзэх хэрэгтэй бизээ. Одоо байгаа бага шиг үйлдвэр, мөн цаашид байгуулах үйлдвэрийг хотын дүүргээс гадна байрлуулах нь зүйтэй. Тэгэхдээ Туулын хөндий, энэ хэсгийн байгалийн онцлогийг харгалзан үзвэл зохих юм. Өвлийи улиралд агаар тогтуун байдаг боловч газрын гадарга орчимд орон нутгийн салхи ихзвчлэн хэдэн голын хөпдийг дагаж салхилдаг тул үйлдвэрийн газруудыг салхины доор байгуулах нь зүйтэй. Тухайлбал Богд уулын өвөр буюу Сонгиноос дооших хэсэг энэ талаар тохиромжтой байж болох юм.
Тэгэвч утааг шүүж цэвэршүүлэх арга хэмжээ мөн нэгэн адил шаардагдах болно.
Хотод олон газар уурын зуух байлгахыг зогсоож. байшин барилгуудыг дулаалгын нэгдсэн системд холбох. гэрийг ч гэсэн тэр системд оруулах явдал зайлшгүй шаардлагатай юм. Хотын агаарыг тогтмол бохирдуулж байгаа бас нэг зүйл бол авто хөсөг юм. Ялангуяа соляркаар ажилладаг автобус, ачааны том тэрэгний яндангаас гарч буй утаа нь хэмжээ ба хор хөнөөлийн хувьд илүү байна. Иймээс троллейбусын шугам тавибал эдийн засгийн хувьд ч тэр, агаар орчинг цэвэр байлгахад ч тэр их ач холбогдолтой. Мөн ачааны машиныг хотын төв хэсгээр явуулахгүй хотын захаар буюу гадуур явуулах арга хэмжээ авч болох юм.
Агаар орчинг цэвэр байлгахад үйлдвэр, ахуйн xoг хаягдлыг боловсруулах явдал чухал юм. Хуурай хогийн хот дотор мөн хотын гадна их бага ямар нэг хэмжээгээр шатаахыг хориглож түүнийг боловсруулдаг үйлдвэр байгуулах асуудлыг боловсруулахын хамт үйлдвэрээс гарч буй нүүрсний үнс, шаарыг ч боловсруулж ба- рилгын материал хийх зэргээр үр ашигтай ашиглах явдал шаардлагатай байна. Үүнээс урьд хот дотор төрөл бүрийн шугам сүлжээ тавих ажил ид явагдаж өвөл газар гэсгээх гэж элдэв зүйлийг шатааж байсан бол одоо шугам сүлжээний ажил хотын төв хэсэгт үндсэндээ дууссан тул цаашид тийм ажлыг хүйтний улиралд хий- хийг зогсоож, дан ганц дулааны улиралд хийж гүйцээдэг болговол элдэв зүйл шатааж агаар бохирдуулахгүй байж болох юм.
Агаарын бохирдолтой тэмцэхэд шороон шуурганаас хамгаалах явдал багагүй ач холбогдолтой. Үүний тулд бид амьд байгаль ба хөрсөн бүрхэвчийг хамгаалж түүний нөөцийг зөв ашиглах нь чухал. Хөрс бол эрдэс, органик бодисуудын харилцан үйлчлэлээр үүссэн эвдэгдэж уствал сэргэж бий болохдоо хэдэн зуун жилийг шаарддаг байгалийн бүтээгдэхүүн юм. Иймд хот орчмоор авто хөсөг хамаагүй зорчихыг болиулж тодорхой замтай болгох. Max комбинатад ирж байгаа тууврын малыг хот орчимд байлгахыг зогсоох, хотын гудамж талбайг зүлэгжүүлэхээр хөрсийг хотод ойролцоо газраас ухаж авахыг хориглох, нэгэнт ухаж авсан хөрсийг хот дотор хавтгайруулан асгаж байшин барилгын хэтийн төлөвлөлт, газрын хотгор гүдгэрт зохицуулахгүй суулгадаг явдлыг зогсоох зэрэг арга хэмжээ авах хэрэгтэй юм. Ингэдэггүйгээс болж зарим газарт суулгасан хөрсийг дахин ухаж хаях, эсвэл хүн гишгэж сүйтгэх явдал цөөнгуй байна. Хөрсийг сайн арчлахгүй бол дээрх шалтгаануудаас болж салхинд хийсэж агаар бохирдуулах эх үүсгэвэр болох тул хөрсийг хааяагүй үргэлжлүүлэн суулгадгийг хянаж үзэх нь зүйтэй юм. Услалтын хөрсний өнгөн хэсгийг урсгахгүйгээр боргожуулахын хамт хөрсийг хамгаалахад түүн дээрх ургамалшлыг анхаарахгүй байж болохгүй. Хот орчмын ялангуяа голын хөндий дэх ургамалшил нь хур тундасны байдал хөрсний элсэрхэг буюу чулуурхаг бүтцээс болж нилээд тачир учраас түүнийг сайжруулах талаар судалгаа, туршилт явуулах хэрэгтэй байна.
Үүнд: Зохих төрөл зүйлийн өвслөг ургамлын зэрэгцээгээр бас бутлаг ургамал суулгах ажил байж болмоор санагдана. Тэгвэл бут орчимд тодорхой биоценозууд үүсэж хөрсний бэхжилтэд дөхмийг үзүүлж болох юм. Хот дотор бол задгаи хөрсөн дээр үр цацах ажлыг сайжруулж түргэн ургадаг, ургац сайнтай өвслөг ургамлыи үрийг ашиглах нь зүйтэй болов уу.
Шороон шуурганаас хамгаалах, агаарыг цэвэр байлгахад чухал ач холбогдолтой ургамал бол модлог ургамал юм. Одоо хот дотор гудамж талбайд мод суулгаж байгаа бөгөөд цаашид энэ ажил үргэлжлэн өргөжих нь лав. Энэ нь зүйтэй арга хэмжээ юм. Модыг хотын төв хэсгээс гадна Толгойт, Баянзүрх зэрэг чиглэлийн засмал замын дагуу суулгавал агаарыг хамгаалахаас гадна тээврийн хэрэгслийг хамаагүй зорчиход хориг тавих бас нэг хэрэгсэл болно.
Үүний зэрэгцээгээр хот орчимд, голлох салхины амыг хааж ойн зурвас байгуулах явдал хэрэгтэй юм. Жишээлэхэд тийм зурвасыг хотын баруун хойт хэсэг, баруун тал, мөн Сэлбэ, Улиастайн адгаар байгуулж болох байна. Түүнчлэн хотын зүүн, баруун, хойт хэсэгт зохих хэмжээний газрыг хамарсан цэцэрлэгүүд байгууштай. Энэ нь ганц хоёр жилийн ажил биш, нилээд хугацаанд модны төрөл зүйлийг зөв сонгож, нарийн нямбай гүйцэтгэх шаардлагатай бизээ. Хотын доторхи хөрс, уур амьсгалын байдлаас үзэхэд тохиромжтой мод гэвэл хар мод, улиас, хайлаас байж болох юм. Хотын гадуурхи ус чийг багатай энгэр газар, дэнж дов дээр бол бут сөөг сайн байх мэт санагдана. Үүний нөгөө талаар Богд уул, Туулын эхэн хавь, Сонгинын булан зэрэг газрын ой, шугуйг хамгаалж, нөхөн үржүүлэх ажил зохиовол агаарын бохирдолтыг багасгахад тус дөхөм үзүүлэхээс гадна хот хавийн чийгний балансад ч аятай нөлөөлөх талтай юм.
Хотын агаарыг чийгжүүлэх арга хэмжээ авбал хөрсийг салхинд хийсэхээс хамгаалахын хамт мод зүлэгний ургацанд сайн нөлөөтэй байж болох тул хот хавь Туул голын дагуу усан сан байгуулж болох юм. Гэвч ихээхэн хэмжээний усан сангаас болж сэрүүн улиралд манай тогтож болох тул тэр нь хүйтэн агаар утаатай хамтран агаарын бохирдолтыг гүнзгийрүүлж болох эсэхийг судлах нь зүйтэй юм.
Усны бохирдолттой тэмцэж усны эх булгийг цэвэр байлгах явдал нэн чухал бөгөөд үүнд технологийи асуудал зонхилох суурийг эзэлнэ. Тухайлбал: Үйлдвэр, аж ахуй, үйлчилгээний газар, ахуйн хэрэгцээнээс гарч бyй бохир усыг цэвэрлэх систем, түүний техиологи ихээхэн ач холбогдолтой юм. Одоогийн байгаа байдлаас үзэхэд нилээд үйлдвэр, үйлчилгээний газарт цэвэрлэгээний тоног төхөөрөмжийг тавьж даруй ашиглалтад оруулах шаардлагатай бөгөөд хотын бохир усны ариутгалын станцын барилга байгууламжийг бүрэн дуусгаж зөвхөн механикийн цэвэрлэгээ хийх биш хими, бактериологийн цэвэрлэгээг хийдэг болгох шаардлагата байна. Цаашид шинэ үйлдвэрүүдийг заавал цэвэрлэгээний төхөөрөмжтэйгээр ашиглалтад оруулж байх хэрэгтэй юм. Бохир усыг задгай асгахгүй байх нь зөвхөн гол горхины усыг цэвэр байлгах төдийгүй хөрсөн доорхи усыг хамгаалж улмаар хотын хүн амын ундны усны гол эх булгийг цэвэр байлгах болно.
Үүний нөгөө талаар Туул голын усны түвшинг хэв хэмжээнд нь байлгах явдлыг энд дурдаж болох юм. 3уны хур борооны үед үерлэсэн ус голын савнаас хальж усны бохирдолтыг нэмэгдүүлэн эд материалын хор хохирол учруулдаг нь чухам үүнтэй холбоотой юм. Гольн усыг хэвийн түвшинд байлгахыи тулд усан сан байгуулах нь үр ашгийн хувьд сайн байхаас гадна голын та- там, гулдрилын хайр, элс зэрэг хурдсыг хамаагүй ухаж авахыг багасгах буюу бүрмөсөн зогсоох нь багагүй ач холбогдолтой.
Улаанбаатар хот орчмын байгалийг хамгаалах явдалд технологийн асуудал ихээхэн үүрэг гүйцэтгэх нь лав.
Үйлдвэр үйлчилгээний газруудад бохир ус, хаягдлыг цэвэрлэх системүүд тавигдлаа ч гэсэн үйлдвэр өргөжих тутам түүний хүчин чадал дутагдаж нэмэгдэл зардал үргэлж шаардаж байх тул үйлдвэрүүдийн дэргэд буюу ойр орчим нь түүнэзс гарах хаягдлыг боловсруулан ашиглах үйлдвэр, цехүүдийг байгуулах хэрэгтэй байна ЗХУ болон бусад оронд ийм асуудал ихээхэн тавигдаж байгаа тул нийслэл хотын ирээдүйн төсөл төлөвлөгөөнд үүнийг тусгах нь зүйтэй юм.
Байгаль орчинг хамгаалах явдалтай хот орчмын байгалийн нөөц баялгийг зохистой ашиглах асуудал холбоотой.
Хот орчимд байгаа байгалийн баялгаас ой модыг нэн тэргүүнд зөв зохистой ашиглах явдал хэрэгтэй юм.
Үүнд: Богд уул зэрэг газрын унасан мод, гишүү, мөчрийг цэвэрлэх журмаар ашиглахаас гадна хөдөлмөрчдийн хэрэгцээнд ашиглах нь чухал бизээ.
Харин хайрга чулууг хамаагүй ухаж авах явдлыг хориглож уг материалыг хотоос зайдуу тодорхой газраас авдаг болгох нь зүйтэй юм.
