БоловсролМэдээОновчтой уншлагасанал болгохТанин мэдэхүйТүүх, Хуучны баримт

Ц.Шагдар: Ногоон толийн эзэн

1966 онд хэвлэгдэн гарсан “Монгол хэлний товч тайлбар толь”-ийг сурвалжлахыг Орчин үеийн Монгол сэтгүүлийн редакц, сэтгүүлч Ц.Шагдарт даалгажээ. Үүрэг даалгаврыг амжилттай биелүүлсний илрэл, 1967 оны нэгэн дугаарт гарсан сурвалжилгыг ахин нийтэлж, та бүхэнд хүргэж байна. Уг толийн ач холбогдол өнөөдөр улам бүр тодорч хэн бүхний ширээний ном, лавлах байсаар байна. Толийг бүтээгч Я.Цэвэл гуайн хүү Ц.Шагдарсүрэн аавынхаа бүтээсэн тольд нэмэлт хийж 2021 онд олны хүртээл болгоод байгаа билээ. Уг толийн ач холбогдол хэрэглээг бодолцож хэсэг залуус цахим хувилбарт шилжүүлээд байгааг давхар дуулгахад таатай байна. 

Д.Сүхбаатарын талбайд амсхийж буй Я.Цэвэл

Жанжин Сүхбаатарын нэрэмжит Улсын хэвлэлийн комбинатын хэвлэсэн “Монгол хэлний товч тайлбар толь” нэртэй ногоон сарьсан хавтас бүхий товхгор зузаан ном манай улсын номын худалдааны дэлгүүр мухлагуудад гараад төдий удаагүй боловч эх хэлнийхээ шавхагдашгүй өвийг бишрэн судлагч оюутан сурагч, бичиг зохиолын хүн бүхний ширээний ном болсон төдийгүй монголын соёл шинжлэх ухааныг сонирхогч гадаадын эрдэмтэн мэргэдийн анхаарлыг ихэд татаж байна.

Ардын хувьсгалын жилүүдэд манай оронд хөгжсөн шинжлэх ухааны олон салбаруудын нэгэн адил хэл утга зохиолын бүтээлийн сан жилээс жилд арвижин нэмэгдсээр байгаа бөгөөд энэ санд одоо нэмэгдэн орж байгаа томоохон бүтээлийн нэг бол тус улсын Шинжлэх Ухааны Академийн Хэл зохиолын хүрээлэнгийн эрдэм шинжилгээний ахлах ажилтан Я. Цэвэл зохиож, Х. Лувсанбалдан редакторласан сайхь 30 мянган үгтэй, монгол хэлний товч тайлбар толь юм.

Я.Цэвэл, Х.Лувсанбалдан нар

Энэхүү тайлбар толийг зохиогчтой уншигч та бүхнийг танилцуулах үүргийг тус сэтгүүлийн редакци над оногдуулав. Нийслэл хотын төө талбайн Зүүн хойт хэсэгт орших Улсын их сургуулийн дөрвөн давхар шинэ барилгын хамгийн дээд давхарт тус улсын Шинжлэх Ухааны Академийн Хэл, зохиолын хүрээлэн, Түүхийн хүрээлэн тус тус байрладаг.

Манай орны нэрд гарсан хэл бичиг, утга зохиолын эрдэмтдийн чуулга болсон тус хүрээлэнд биечлэн очиж тайлбар толийн зохиогч Цэвэл гуайтай уулзав.

Буурал халимаг үсээ ар тийш нь толийтол самнасан, шавил туранхай биетэй, нимгэн шар царайтай ануухан өвгөн: “Монгол хэл бол олон үет угсармал залгамал хэл юм. Монгол хэлний үг үүсэж бүтсэн байдлыг ажиглаваас… манай хэлний эн тэргүүний үгс цөм нэжгээд үеэр бүтсэн нь илэрхий мэдэгдэж байна… Монгол хэлний дагавар үгийн зүйл эрт цагт биеэ даасан үг байгаад хожим биеэ даасан чанараа алдан дагавар болсон юм гэж үзэх бүрэн үндэс байна…» гэх зэргээр монгол бичгийн хэлний үг бүтээх дагаврын тухай туурвин бичин суух нь миний нэлээд эртний танил Цэвэл гуай байлаа.

Цэвэл гуай бол ардын хувьсгалын анхны жилээс эхлээд төр түмэндээ хүчин зүтгэсэн хүн гэдгийг би мэднэ. Гэсэн ч чухам юу хийж бүтээж асныг нарийн мэдэхгүй. Цэвэл гуай яриа хөөрөө сайтай, хэлэмгий хүн боловч чухамдаа хөндлөнгийн зүйлсийг ярихаас бус өөрийн тухайд өгүүлэхдээ тун хариг, харамч хатуу чанга даруу зантай хүн билээ. Түүний энэ занг хэдийнээс би үл андахын учир, амар мэндийг мэдэлцэн, аахар шаахар зүйлс ярилцахын далим, зорьж ирсэн хэргээ сэмхэн биелүүлж эхэллээ.

1903 онд одоогийн Баянхонгор аймгийн Галуут сумын нутагт Талын толгой хэмээх газар төрсөн Цэвэл гуай, ид залуугийн гал дөл бадарсан арван найман насандаа ардын хувьсгалтай золгожээ. Хүний өөрийн мал, хурга, тугалхан хариулж, уудам тал, уулын бэлд өссөн энэ хөвүүн, автономитын үед(1914) Номон хан хутагтын хошуунд байгуулсан танхимын сургуульд орж, хятадын харгисуудаас дүрвэж Өвөр монгол нутгаас займчин ирсэн эрдэмтэн Мөнхтогтох шиансангаар монгол хэл бичиг, тоо бодлогын ухаан заалган сурсан нь тулгар мандсан ардын хувьсгалт нам, төрд хүчин зүтгэх эх сурвалж болсон байна.

Тийм ээ! Ардын хувьсгалын анхны жилүүдэд хүн ам маань нэлэнхүйдээ бичиг үсэг мэдэхгүй байсан улс орноо соён гийгүүлэх хэрэгт харц ардаас гаралтай бичиг үсгийн мэдлэгтэн байтугай, хаад ноёдоос гаралтай бичиг хэргийн түшмэдүүд ч хэрэгтэй байсан цаг шүү дээ. Энэ учраас ардын хувьсгалт нам төр, залуу Цэвэлийг зүйл бүрээр дэмжин өргөмжилж, сурган халамжлахын зэрэгцээ, төр улсын өндөр албан тушаалд томоохон томилж байжээ.

Цэвэл гуай та, шинжлэх ухааны байгууллагад ирэхээсээ өмнө хаа ямар ажил хийж байсан бэ? гэж миний сонирхоход.

Би 1921 оноос эхлэн биеийн хүчин үнэлсэн хүн дээ. Анх хошуу тамгын бичээчээс эхлээд засгийн газрын бичээч, Архангай аймагт суух засгийн газрын төлөөлөгч, дараа нь Гэгээрүүлэх яаманд хэлтсийн эрхлэгч, эрхэлсэн түшмэл зэрэг ажлыг хийж байгаад 1929 онд Шинжлэх Ухааны Хүрээлэнд шилжин ирсэн юм гэж тун товчхон хэлээд, хул шар өнгийн эмжээртэй  ногоон одончуу дээлийнхээ ханцуйг шамласхийж, чигчий хурууныхаа хумсаар халимаг үсээ засасхийв. Дашрамд хэлэхэд Цэвэл гуай бол ямагт монгол дээл өмсөх бөгөөд өргөн шар дурдан бүсийг чанга гэгч ороосон байдаг.

Цэвэл гуай ийнхүү идэр залуу наснаасаа ардын төрийн албанд зүтгэж, манай орны ахмад үеийн нэрд гарсан эрдэмтэн сэхээтэн Цэвээн Жамсрано, Эрдэнэ Батхаан, Д. Нацагдорж, Б. Ринчен, Ц.Дамдинсүрэн зэрэг хүмүүстэй хамтран ажиллаж, тэд нөхдөөс ихийг сурч, ардын засгийн хувьсгалт тэмцлийн үйл ажиллагаанд биечлэн оролцож явсаар улс орныхоо амьдралын гүнд умбан орж ажил төрөл, мэдлэг чадварын асар их дадлагыг хуримтлуулахдаа алдаж онож явсан удаа бас бий ажээ.

1929 оны намар Цэвэл гуай, Шинжлэх Унганы Хүрээлэнд шилжин ирж эдүгээ хүрээл гуч гаруй жил ажиллахдаа архивын судлагч, тасаг, хэлтсийн эрхлэгч, эрдэм шинжилгээний ажилтан зэрэг албан тушаалд эрдэмтэн олон нөхдийн хамт хүчин зүтгэж өөрийн авьяас оюун билгийг үргэлж дээшлүүлж байсан учир зөвхөн монгол хэт бичгийг судлагч төдийгүй манай ахмад сэтгүүлчдийн нэгэн болжээ. Түүний бичсэн “Монголын нүүдлийн тухай”, “Монгол бөхийн тухай”, “Монголчуудын эрхэмлэдэг өнгө”, “Хэлний боловсролыг дээшлүүлье” гэх зэрэг олон өгүүлэл найруулал төвийн сонин хэвлэлүүдэд нийтлэгдэж олны сонирхол, талархлыг татаж байв.

Гучин зургаатын тайлбар толиос үг шүүж, тайлбар хийж буй нь

Цэвэл гуай эрдэм шинжилгээний бүтээл туурвихын зэрэгцээ дунд сургуулиудад үзэх утга зохиолын унших бичиг 7 дэвтэр, 100 орчим хэвлэлийн хуудас зүйлийг эмхэтгэж хэвлүүлсэн бөгөөд шинжлэх ухааны байгууллагуудын том жижиг хорь гаруй хэвлэлийг редакторлан хэвлүүлжээ. Түүний үр бүтээлч ажиллагааг нам, засаг өндрөөр үнэлж төрийн дээд шагнал одон медалиар олон удаа шагнасан байна.

Эрдэм шинжилгээний ахлах ажилтан Я. Цэвэл, сүүлийн 15 жилд (1949-1964) Хэл бичгийн хүрээлэнгийн эрдэм шинжилгээний ажилтан- хамт олны туслалцаанд дулдуйдаж бүтээсэн “Монгол хэлний товч тайлбар толь” бол түүний бүтээл туурвилын дээж нь болжээ гэхэд хэтрүүлэл болохгүй байх аа.

Я. Цэвэлийн туулж өнгөрүүлсэн зам, жирийн малчин, ерийн хүмүүс, ардын нам, засгийн анхаарал халамжаар “гар нь ганзаганд хөл дөрөөнд” хүртэл өсөж, эх орон элгэн түмэндээ хөдөлмөр бүтээлийнхээ дээжийг бэлэглэж байдгийн илэрхийлэл мөн.

Ардын засгийн ахмад сэхээтний нэгэн бөгөөд товхгор зузаан толь бичгээ түмэн олондоо бэлэглэсэн өвгөн буурал тамдаа урт удаан насалж, улам их бүтээл туурвихыг ерөөе.

Ц. ШАГДАР

Орчин үеийн Монгол сэтгүүл, 1967

 

19 thoughts on “Ц.Шагдар: Ногоон толийн эзэн

  • The core of your writing whilst appearing reasonable in the beginning, did not settle properly with me after some time. Someplace throughout the paragraphs you actually were able to make me a believer but only for a while. I still have got a problem with your leaps in logic and you might do nicely to fill in those breaks. In the event you can accomplish that, I will undoubtedly end up being fascinated.

  • Das Zet Casino ist ein beliebtes Online-Casino, das eine Vielzahl von spannenden Spielen und aufregenden Aktionen fГјr seine Spieler bietet. Eines der Highlights des Zet Casinos ist der No Deposit Bonus Code, der den Spielern die MГ¶glichkeit bietet, ohne Einzahlung zu spielen und trotzdem echtes Geld zu gewinnen.

    Der No Deposit Bonus Code für das Jahr 2021 bietet den Spielern eine großzügige Bonussumme, die sie nutzen können, um verschiedene Spiele im Casino auszuprobieren und ihr Glück zu testen. Dieser Bonus Code ist eine großartige Möglichkeit für neue Spieler, das Zet Casino kennenzulernen, ohne dabei ihr eigenes Geld riskieren zu müssen.

    Um den No Deposit Bonus Code zu erhalten, müssen die Spieler lediglich ein Konto beim Zet Casino erstellen und den entsprechenden Bonus Code eingeben. Nachdem der Code eingegeben wurde, wird der Bonus automatisch gutgeschrieben und die Spieler können sofort mit dem Spielen beginnen.

    Es ist wichtig zu beachten, dass der No Deposit Bonus Code bestimmten Umsatzbedingungen unterliegt, die erfüllt werden müssen, bevor die Gewinne aus dem Bonus ausgezahlt werden können. Die genauen Bedingungen können auf der Website des Zet Casinos eingesehen werden.

    Insgesamt ist der No Deposit Bonus Code 2021 eine großartige Möglichkeit für Spieler, das Zet Casino kennenzulernen und ihre Lieblingsspiele zu genießen, ohne dabei ihr eigenes Geld zu riskieren. Wir empfehlen daher allen Casino-Liebhabern, sich diesen Bonus nicht entgehen zu lassen und das Zet Casino noch heute auszuprobieren. Viel Glück und viel Spaß beim Spielen!
    https://zetcasino.one/

  • Zet Casino ist ein beliebtes Online-Casino, das eine Vielzahl von Spielen und groГџzГјgigen Bonusangeboten fГјr seine Spieler bietet. Neben der Spielauswahl und den Promotionen ist fГјr viele Spieler auch die Auszahlungsdauer ein wichtiger Faktor bei der Wahl eines Online-Casinos.

    Die Dauer einer Auszahlung bei Zet Casino hängt von verschiedenen Faktoren ab, darunter die gewählte Zahlungsmethode und der Verifizierungsprozess. Im Allgemeinen kann die Auszahlungsdauer bei Zet Casino je nach Zahlungsmethode zwischen 1 und 5 Werktagen betragen.

    Um eine Auszahlung bei Zet Casino zu tätigen, müssen die Spieler zunächst ihr Konto verifizieren. Hierfür müssen sie ihre Identität und Adresse nachweisen, um sicherzustellen, dass alle Transaktionen sicher sind. Nach der Verifizierung können die Spieler eine Auszahlung beantragen, die in der Regel innerhalb von 24 Stunden bearbeitet wird.

    Die Auszahlungsdauer kann auch von der Höhe des Auszahlungsbetrags abhängen. Große Gewinne können eine zusätzliche Überprüfung erfordern, um Betrug oder Geldwäsche zu verhindern. In solchen Fällen kann es etwas länger dauern, bis das Geld auf dem Spielerkonto gutgeschrieben wird.

    Insgesamt kann die Auszahlungsdauer bei Zet Casino als zuverlässig und schnell bezeichnet werden. Die Spieler können sich darauf verlassen, dass ihre Gewinne sicher und zeitnah ausgezahlt werden. Mit einer Vielzahl von Zahlungsmethoden und einem effizienten Auszahlungsprozess bietet Zet Casino seinen Spielern ein rundum angenehmes Spielerlebnis.
    https://zetcasino.one/

  • Zet Casino Erfahrung

    Das Zet Casino ist eine beliebte Online-Glücksspielplattform, die eine Vielzahl von Casino-Spielen anbietet. In diesem Artikel werde ich über meine Erfahrungen mit dem Zet Casino sprechen und Ihnen einen Einblick in das bieten, was Sie von der Website erwarten können.

    Als ich zum ersten Mal auf das Zet Casino stieß, war ich von der Vielfalt an Spielen beeindruckt. Von Spielautomaten über Tischspiele bis hin zu Live-Dealer-Spielen bietet das Casino eine breite Palette von Optionen für jeden Geschmack. Die Spiele sind von renommierten Anbietern wie NetEnt, Microgaming und BetSoft, was für Qualität und Fairness bürgt.

    Ein weiterer Aspekt, der mich beeindruckt hat, ist das Bonusangebot von Zet Casino. Neue Spieler erhalten einen großzügigen Willkommensbonus sowie regelmäßige Promotionen und Boni. Dies hat es mir ermöglicht, mein Spielerlebnis zu maximieren und länger zu spielen, ohne mein eigenes Geld zu riskieren.

    Die Website selbst ist benutzerfreundlich und gut gestaltet. Es ist einfach zu navigieren und die Spiele sind leicht zu finden. Das Casino bietet auch eine mobile App für Spieler, die unterwegs spielen möchten.

    Was den Kundenservice betrifft, war meine Erfahrung mit dem Zet Casino sehr positiv. Das Support-Team war freundlich, hilfsbereit und schnell bei der Beantwortung meiner Fragen. Ich fühlte mich gut betreut und geschätzt als Spieler.

    Insgesamt kann ich das Zet Casino nur empfehlen. Mit einer breiten Auswahl an Spielen, groГџzГјgigen Boni und einem exzellenten Kundenservice ist es eine ausgezeichnete Wahl fГјr alle, die gerne online spielen. Besuchen Sie das Zet Casino noch heute und erleben Sie selbst die aufregende Welt des Online-GlГјcksspiels!
    https://zetcasino.one/

  • Medicine information for patients. What side effects?
    levaquin
    Best what you want to know about drug. Get information now.

  • Зайдите на сайт https://easypayments.online/payments и вы сможете открыть компанию за границей, получить аккаунты в платежных системах и начать принимать платежи на сайте со всего мира. Регистрация Stripe и Paypal для приема платежей со всего мира от Easy Payments это надежный способ легально принимать платежи.

  • hey there and thanks to your information – I have certainly picked up something new from proper here. I did then again expertise several technical issues using this site, since I experienced to reload the site lots of instances prior to I may just get it to load correctly. I were puzzling over in case your hosting is OK? Now not that I’m complaining, but sluggish loading circumstances occasions will often impact your placement in google and can damage your high quality ranking if advertising and ***********|advertising|advertising|advertising and *********** with Adwords. Well I am adding this RSS to my e-mail and can glance out for a lot extra of your respective fascinating content. Ensure that you update this again very soon..

  • I have not checked in here for a while because I thought it was getting boring, but the last several posts are good quality so I guess I will add you back to my everyday bloglist. You deserve it my friend 🙂

  • HerpaGreens is a novel dietary supplement created to help destroy the herpes simplex virus

  • Excellent site. A lot of useful info here. I am sending it to a few friends ans also sharing in delicious. And certainly, thanks for your sweat!

Leave a Reply

Your email address will not be published. Required fields are marked *